مهدویت و آخرالزمان

مقالاتی در رابطه با مهدویت و آخرالزمان

مهدویت و آخرالزمان

مقالاتی در رابطه با مهدویت و آخرالزمان

مهدویت و آخرالزمان

با عرض سلام و احترام خدمت شما خوانندگان محترم این وبلاگ.

هدف از ایجاد این وبلاگ گردآوری مقالات و مطالبی که در رابطه با مهدویت و آخرالزمان در صفحات مختلف منتشر شده است آنهم با ذکر منبع آن مطلب می باشد .

رابطۀ مهدویت با جامعیت و کمال دین

جمعه, ۱۳ اسفند ۱۳۹۵، ۰۲:۴۳ ب.ظ
آیا اصلاً بشر آینده و فرجامی دارد یا خیر؟ آیا فرجام و آیندۀ بشر مثبت است یا منفی؟ سیر فرایند تاریخ بشریت چگونه سپری می‌ شود و چگونه بشر به میعادگاه امن و امان که همان جامعۀ ایده‌آل منجی است می‌ رسد؟

چکیده

نوشتار پیش رو به دو موضوع خاتمیت و مهدویت و نسبت میان آن دو می‌ پردازد. مطلع بحث با مقدمه‌ای آغاز شده و بعد از بیان مقدمه، به مفهوم‌ شناسی خاتمیت مبادرت می‌ شود. از آن‌ جایی که مقولۀ خاتمیت دارای اجزای تحلیلیه نظیر جامعیت، جاودانگی، جهانی و کمال بوده و همیشه تبیین کل، متفرع بر تبیین اجزاء است، از این‌ رو پیش از آن‌ که به رابطۀ میان خاتمیت و مهدویت پرداخته شود، به تبیین اجزای تحلیلیۀ خاتمیت و کیفیت رابطۀ آن‌ ها با مهدویت مبادرت می‌ شود.

در فرایند بحث به بیان تلازم و ترابط میان باور داشت خاتمیت و مهدویت پرداخته شده و جهت تبیین این تلازم و ترابط، گزینه‌ های چهار گانه‌ای مانند «خاتمیت، علّت فاعلی مهدویت»، «مهدویت، علّت غایی خاتمیت»، «خاتمیت، علّت عینی مهدویت» و «مهدویت، علّت علمی خاتمیت» را پیش کشیده و با نگاه تفصیلی به تحلیل هر یک از آن‌ ها می‌ پردازیم.

واژگان کلیدی

خاتمیت، مبانی دین‌ شناختی، جامعیت، جاودانگی، جهانی، کمال دین.

مقدمه

اندیشۀ مهدویت در آغاز تولد خود به عنوان یک باور و اعتقاد بسیط از طرف اسلام مطرح شده و در طول تاریخ بر اساس بحث و گفت‌وگوی بین‌ الادیانی و بین‌ المذاهبی همواره بر گسترۀ مسائل محیطی آن افزوده شده و به مرور زمان با گذر از فراز و فرود تاریخی به صورت یک حوزۀ پرگستره و پردامنه با انبوهی از مسائل درونی و پیرامونی ظهور کرده است و به جایگاه مهم و شایستۀ خود در میان آموزه‌ های دینی دست یازیده است. به بیان دیگر، اندیشۀ مهدویت برای نخستین‌ بار به صورت یک باور اصیل اسلامی از طرف شارع اسلامی با مسائل محدود مطرح شده است و دین اسلام به عنوان خاستگاه و بسترساز مهدویت، عهده‌ دار تکوین، تبیین و تفسیر آن است.

یعنی دین اسلام افزون بر این‌ که در اصل پیدایش مهدویت و تداوم و استمرار آن نقش ایفا می‌ کند، در تکوین اصول و مبانی مهدویت نیز نقش دارد. پس از آن‌ جا که باورداشت مهدویت به عنوان یک اندیشۀ اعتقادی _ دینی خاستگاه و پایگاه اسلامی دارد، انتظار می‌ رود بسترها، مبانی، پیش‌ فرض‌ ها و اصول توجیهی آن نیز از آموزه‌ ها، گزاره‌ ها و گزارشات اسلامی برداشت شود. با این نگاه و رویکرد، فرایند شکل‌ گیری اصول و مبانی کلامی و دین‌ شناختی مهدویت‌ پژوهی توجیه شده و باورداشت مهدویت بر اساس آن‌ ها سامان یافته و استمرار و تدوام آن تضمین می‌ شود. پس عرصۀ مهدویت با نگرش بیرونی و با رویکرد فلسفۀ مضافی دارای مبانی و اصول مختلفی است که با رویکردهای دین‌ شناختی، هستی‌ شناختی، انسان‌ شناختی، جامعه‌ شناختی و... توجیه می‌ شوند.

در این نوشتار، در میان رویکردهای گوناگون فوق، تنها به رویکرد کلامی و دین‌ شناختی توجه می‌ شود و نیز در میان گونه‌ های مختلف کلامی و دین‌ شناختی که متشکل از امامت، خاتمیت، سنت استخلاف، وجود حجت در هر زمان، سنت پیروزی حق بر باطل و... است، تنها به خاتمیت پرداخته می‌ شود و در این‌ باره پرسش‌ های گوناگونی مطرح است که می‌ طلبد در فرایند بحث با پژوهش و تحقیقات مناسب پاسخ‌ های درخور به آن‌ ها داده شود.

مثلاً: 1. رابطۀ مهدویت با خاتمیت چگونه است؟ 2. آیا رابطۀ مهدویت و خاتمیت یک‌ سویه است یا دو سویه؟ 3. چگونه خاتمیت مبنای مهدویت، و مهدویت غایت خاتمیت شناخته می‌ شود؟ به بیان دیگر، چگونه خاتمیت علّت فاعلی مهدویت و مهدویت علت غایی خاتمیت قلمداد می‌ شود؟ 4. شاخصه‌ های خاتمیت نظیر کمال، جامعیت و جاودانگی چگونه توجیه‌گر اندیشه مهدویت هستند؟

ضرورت بحث

به طور کلی همۀ باورها و اندیشه‌ ها دارای یک‌ سری بسترها و زمینه‌ هایی هستند تا وجود و بقای خویش را تضمین نمایند. برخی از این بسترها در تحقق‌ بخشی باورها نقش مهم و خطیری دارند، به طوری که وجود و بقای باورها متفرع بر آن‌ هاست. این نوع بسترها با این شاخصه‌ ها، مبانی و اصول نام دارند که برای تحقق باورها نقش علت فاعلی را بازی می‌ کنند و در دو جایگاه علت محدثه و علت مبقیه ایفای نقش می‌ نمایند.

بی‌ تردید این قاعده و قانون _ که همۀ باورها و اندیشه‌ ها مبانی دارند _ به عنوان یک قاعده و قانون کلی و فراگیر در همۀ باورها از جمله باورداشت مهدویت ساری و جاری است. پس باورداشت مهدویت نیز به‌ سان باورهای دیگر دارای یک‌ سری مبانی و اصول است که توجیه و تثبیت آن‌ ها، موجب توجیه و تثبیت مهدویت، و فقدان و تضعیف آن‌ ها موجب فقدان و تضعیف مهدویت می‌ شود.

پس در بیان ضرورتِ مباحثِ مبانی‌ شناسی برای مهدویت، همین بس که اصل وجود باورداشت مهدویت و بقای آن متفرع بر آن است و همچنین بررسی و تبیین مبانی، زمینه‌ ساز تعمیق و قوت مهدویت در میان باورمندان مهدوی می‌ گردد. در آخر و برآیند بحث گفته می‌ شود: نخست، مبانی‌ شناسی برای مهدویت ضروری است؛ دوم، مهدویت دارای تعدد مبانی است؛ سوم، مبانی مهدویت به گونه‌ های مختلفی تقسیم می‌ شوند. برخی‌ رویکرد کلامی دارند و برخی دیگر رویکرد هستی‌ شناختی دارند و بعضی رویکرد انسان‌ شناختی دارند و برخی دیگر رویکرد جامعه‌ شناختی دارند؛ چهارم، همچنین هر کدام از این رویکردها دارای تنوعات مختلفی هستند.

مثلاً مبانی کلامی مهدویت دارای اقسام مختلفی نظیر «ضرورت وجود حجت در هر زمان»، «سنت استخلاف»، «سنت پیروزی حق بر باطل»، «امامت»، «خاتمیت» و... هستند که در نوشتار حاضر، در میان رویکردهای مختلف، تنها به رویکرد کلامی و نیز در میان تنوعات رویکرد کلامی، تنها به بحث خاتمیت پرداخته می‌ شود.

خاتمیت اسلام

دین اسلام در میان ادیان آسمانی به عنوان آخرین، کامل‌ ترین، جامع‌ ترین دین با وصف جاودانگی و جهانی مطرح است. پنج شاخصۀ خاتمیت، جامعیت، جهانی، جاودانگی و کمال از جمله شاخصه‌ های اختصاصی اسلام بوده و تنها اسلام ادعای داشتن آن‌ ها را دارد، چنان‌ که قرآن دربارۀ کمال دین اسلام می‌ فرماید:

(الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی‏ وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً). (مائده: 3)

برای جامعیت اسلام می‌ فرماید:

(وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیَاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ). (نحل: 89)

دربارۀ جهانی بودن اسلام می‌ فرماید:

(وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا کَافَّةً لِلنَّاسِ بَشیراً وَ نَذیراً). (سبأ: 28)

و همچنین دربارۀ خاتمیت دین اسلام می‌ فرماید:

(ما کانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّینَ). (احزاب: 40)

البته با اثبات خاتمیت، چهار شاخصۀ جامعیت، جهانی، جاودانگی و کمال ضرورتاً به اثبات می‌ رسند؛ زیرا میان مقولۀ خاتمیت با چهار شاخصۀ مورد نظر رابطه و تلازم وجودی و عدمی برقرار است؛ یعنی با اثبات هر کدام، اثبات دیگری و با نفی هر کدام نفی دیگری ثابت می‌ شود. پس وقتی ادعا می‌ کنیم اسلام، دین کامل، جامع و جاودانه است، باید خاتمیت آن نیز اعلان شود؛ زیرا همیشه ادعای کمال، جامعیت و جاودانگی یک پدیده، ادعای نهایت و منتهی‌ الیه آن را به اثبات می‌ رساند. نهایت و منتهی‌ الیه یک پدیده نیز خود به‌ خود خاتمیت آن را به منصۀ ظهور می‌ رساند.

همچنین برعکس، وقتی نهایت و خاتمیت یک پدیده اعلان شد، یعنی آن پدیده در فرایند تکاملی به حد جامعیت، کمال و جاودانگی رسیده است وگرنه اگر فرایند تکاملی آن هنوز ادامه داشته باشد، اعلان خاتمیت، کاری لغو و بیهوده خواهد بود. پس میان مقولۀ خاتمیت با چهار شاخصۀ جامعیت، جهانی، کمال و جاودانگی به نوعی ترابط و رابطۀ دو سویه برقرار است. حال باید به اصل بحث توجه کرد و آن بحث، رابطه و نسبت میان خاتمیت و اندیشۀ مهدویت است که آیا میان آن دو رابطه‌ای وجود دارد یا خیر؟ در صورت وجود رابطه، چه نوع رابطه‌ای میان آن‌ ها برقرار است؟ و نیز آیا میان آن‌ ها رابطۀ یک‌ سویه حاکم است یا دو سویه؟ آیا میان آن‌ ها تلازم وجودی برقرار است یا تلازم وجودی و عدمی؟

در راستای پاسخ به پرسش‌ های مورد نظر، ابتدا لازم است مقولۀ خاتمیت از حیث لغت و اصطلاح مفهوم‌ شناسی شود و سپس در مقام مواجهۀ مهدویت با خاتمیت، از آن‌ جا که خاتمیت در فرایند تجزیه و تحلیل مفهومی در قالب مقولاتی چون جامعیت، کمال و جاودانگی خود نمایی می‌ کند، لازم است اندیشۀ مهدویت را با تک‌ تک اجزای تحلیلیه خاتمیت به بحث گذاشت.

پیش از ورود به بحث، نکته ای لازم است در این‌ جا بیان گردد. مقولۀ خاتمیت بر اساس تنوع نبوت به نبوت تشریعی و تبلیغی، به خاتمیت تشریعی و تبلیغی تقسیم می‌ شود؛ یعنی منظور اسلام از ادعای خاتمیت، خاتمیت مطلق است که افزون بر نبوت تشریعی، نبوت تبلیغی را نیز دربر می‌ گیرد. علت فراگیری و اطلاق خاتمیت به وجود شاخصه‌ ها و آموزه‌ هایی همچون جامعیت، کمال، جاودانگی، امامت و مهدویت بازمی‌ گردد که به شریعت اسلام اختصاص دارد؛ زیرا با وجود شاخصه‌ هایی چون جامعیت، کمال و جاودانگی، از آیین و شریعت جدید بی‌ نیاز می‌ شویم، پس نیاز به پیامبر تشریعی نیست؛ و با وجود آموزه‌ های امامت و مهدویت از صیانت، تبلیغ و تبیین دین بی‌ نیاز می‌ شویم، پس نیاز به پیامبر تبلیغی نیست.

به بیان دیگر، پیامبر گرامی اسلام (ص) دارای سه مقام اخذ وحی، ابلاغ وحی و اجرای وحی بوده است. دو مقام اول که مربوط به نبوت و رسالت بوده و به نوعی نبوت تشریعی و تبلیغی را پوشش می‌ دهد، مختومه اعلام شده است. اما مقام سوم که اجرای وحی باشد با وجود امامت و مهدویت توجیه‌ پذیر می‌ شود. پس فلسفۀ وجودی امامت و مهدویت، صیانت، تبلیغ و تبیین دین است که در قالب مرجعیت دینی تبلور دارد.

مفهوم شناسی خاتمیت

واژۀ «خاتم» از مادۀ «ختم» به دو وضع کسر و فتح تاء استعمال شده، دارای معانی گوناگونی است که نتیجۀ همۀ آن معانی، به معنای پایان و نهایت چیزی است. مثلاً در قرآن، واژۀ ختم به معنای «منع» به کار رفته است (راغب اصفهانی 1412: 275). (الْیَوْمَ نَخْتِمُ عَلَى‏ أَفْوَاهِهِمْ) (یس: 65) یعنی آن‌ ها را از سخن گفتن منع می‌ کنیم، که در واقع بر پایان سخن گفتن آن‌ ها دلالت می‌ کند.

ابن‌فارس _ که از علمای بزرگ لغت در قرن چهارم هجری است _ در کتاب لغت خود می‌ گوید:

ختم یک معنای اصلی بیشتر ندارد و آن رسیدن به پایان چیزی است و این که مهر زدن به چیزی را نیز ختم می‌ گویند از همین باب است؛ زیرا همیشه بعد از پایان دادن چیزی بر آن مهر می‌ نهند. (ابن‌ فارس، 14120: ج1، 329)

خاتم به کسر تاء و فتح تاء، از جمله اسماء پیامبر اکرم (ص) است (ابن‌ منظور، 1416: ج2، 222)، چنان‌ که خداوند در قرآن، پیامبر گرامی اسلام (ص) را خاتم پیامبران معرفی می‌ کند:

(مَا کَانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِکُمْ وَ لکِنْ رَسُولَ اللهِ وَ خاتَمَ النَّبِیِّین)؛ (احزاب: 40)

محمد هرگز پدر هیچ‌ یک از مردان شما نیست، بلکه پیامبر خدا و خاتم پیامبران است.

همچنین روایات متعدّد و متواتری که از فریقین نقل شده و برخی تعداد آن‌ ها را به 135 روایت تخمین زده‌اند (سبحانی، 1369: ج3، 148 - 179) به قطعیت و اثبات این موضوع می‌ پردازد. مثلاً در حدیث منزلت پیامبر گرامی اسلام (ص) به امیر مؤمنان علی (ع) فرمود:

أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِیَّ بَعْدِی؛ (کلینی، 1362: ج8، 107؛ بخاری، بی‌ تا: ج3، 1359، کتاب فضائل الصحابة، باب مناقب علی، ج3، 350)

منزلت تو پیش من، منزلت هارون است به موسی، لکن تو پیغمبر نیستی، زیرا پس از من دیگر پیغمبری نمی‌ آید.

امام خمینی; در بیان این حدیث می‌ نویسد:

این حدیث از طرق شیعه و سنی از متواترات احادیث است، و معنای «تواتر» آن است که به قدری راویان آن زیاد است که یقین داریم آن از پیغمبر وارد شده است.

متواتر بودن این حدیث پیش شیعه معلوم است و نزد سنیان نیز متواتر است، چنان‌ که حاکم نیشابوری _ که از بزرگان و مشایخ اهل سنت است _ و سیوطی _ که از محققان نامدار آن طایفه است _ تصریح به تواتر آن کرده است، و تنوخی _ که از مشایخ بزرگ سنیان است _ کتابی مخصوص در اثبات آن نوشته و این حدیث را در صحیح بخاری و صحیح مسلم و صحیح ترمذی و صحیح ابن‌ داوود و صحیح ابن‌ ماجه، معروف به سنن ابن‌ ماجه و صحیح نسایی، معروف به سنن نسایی و در مسند احمد بن حنبل _ امام سنیان _ نقل نموده و در نزد شیعه این حدیث از متواترات، بلکه فوق آن است و در این حدیثِ مسلّم، پیغمبر اسلام (ص) نیامدن پیغمبر دیگر و ختم شدن قانون الهی را به همین قانون اسلام اعلان نموده. پس هر کس پیغمبری او را باور دارد، خاتمیت او را نیز باید باور کند. (خمینی، بی‌ تا: 310)

پس مقصود از خاتمیت این است که پس از رسول گرامی (ص) دیگر پیامبری نخواهد آمد و باب وحی تشریعی به روی بشر بسته شده است و همچنین بر هیچ انسانی، وحی‌ ای که حامل تشریع حکمی و تعیین تکلیفی و تحلیل حرامی یا تحریم حلالی باشد، فرود نخواهد آمد (سبحانی، 1384: 7).

رابطۀ مهدویت با جامعیت و کمال دین

(الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتی‏ وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً)؛ (مائده: 3)

امروز دین شما را برایتان کامل و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم، و اسلام را براى شما [به عنوان‏] آیینى برگزیدم.

در آیۀ مورد نظر _ که از آخرین آیات نازل شده بر پیامبر گرامی اسلام (ص) است _ بحث کمال دین و تمامیت نعمت به میان آمده است. برای فهم بهتر آیه، لازم است دو واژۀ «اکمال» و «اتمام» از نظر واژگانی و اصطلاحی مورد بحث و بررسی قرار گیرند. به طور کلی واژگان تمام و کمال هر دو از آغازی چون نقص شروع می‌ شوند و در فرایند سیر صعودی از یکدیگر جدا شده، یکی با طی مراتب و دیگری با تجمیع اجزا به نهایت و منتهی‌ الیه سیر خود می‌ رسند؛

زیرا واژۀ تمام آن کلی است که همۀ اجزای آن به وجود آمده باشند و واژۀ کمال آن چیزی است که همۀ مراحل و درجات آن طی شده باشد و به تعبیر دیگر «تمام» بیشتر در مقولات کم و کمیّات کاربرد دارد، ولی «کمال» بیشتر در مقولات کیف و کیفیات به کار می‌ رود (جوادی آملی، 1388ش _ ب : 296).

به بیان دیگر، در آیۀ فوق واژۀ کمال دلالت بر کمال دین و واژۀ تمام دلالت بر جامعیت دین می‌ کند؛ چنان‌ که شهید مطهری در این زمینه می‌ نویسد:

یک شیء اگر مرکب باشد از یک سلسلۀ اجزاء، چنان‌ چه فاقد یک یا چند جزء از اجزاء لازم باشد، می‌ گوییم ناقص است، و اگر همۀ اجزاء را داشته باشد، می‌ گوییم تمام است. مثلاً یک خانه برای این‌ که خانه بشود به اجزایی نیاز دارد، از پایه و دیوار و سقف گرفته تا لوازم اولیه مثل لوله‌ کشی و سیم‌ کشی. تا وقتی که یک یا چندتا از این‌ ها نباشد، می‌ گوییم هنوز ساختمان ناقص است، وقتی که همۀ اجزا به آخر رسید می‌ گوییم این ساختمان تمام است.

پس واژۀ تمام را در جایی می‌ گوییم که یک کل موجود باشد مرکب از اجزاء، وقتی که جامع همۀ اجزاء باشد، به آن می‌ گوییم تمام؛ اگر فاقد باشد می‌ گوییم ناقص (در مقابل تمام). اما کامل در مقابل ناقص، معنای دیگری دارد. یک شیء که از نظر اجزاء تمام است از این نظر نقصی ندارد، ولی بالقوه می‌ تواند چیز دیگری بشود؛ یعنی می‌ تواند متحول بشود از مرتبه‌ای و درجه‌ای به مرتبه و درجۀ بالاتری، مادامی که آن مراتب را طی نکرده به آن می‌ گوییم ناقص، وقتی که مراتب ممکن را طی کند، به آن می‌ گوییم کامل. پس واژۀ تمام در مقایسه با اجزاء است و واژۀ کمال در مقایسه با مراتب و درجات.

رابطۀ تمامیت دین و مهدویت

در بیان واژۀ تمامیت و جامعیت دین در آیۀ فوق گفته می‌ شود که دین اسلام به‌ سان یک مجموع و کلی است که آموزه‌ های مختلفی دارد. زمانی می‌ توان دین اسلام را دین جامع و تمام دانست که همۀ آموزه‌ های آن از ناحیۀ شارع مقدس در راستای نیاز‌های بشر نازل شده باشد؛ چنان‌ که قرآن می‌ فرماید:

(نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ)؛ (نحل: 89)

این کتاب را که روشن‌ گرِ هر چیزى است بر تو نازل کردیم.

(مَا کَانَ حَدیثاً یُفْتَرَى‏ وَ لَکِنْ تَصْدیقَ الَّذی بَیْنَ یَدَیْهِ وَ تَفْصیلَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ)؛ (یوسف: 111)

سخنى نیست که به دروغ ساخته شده باشد، بلکه تصدیق آن‌چه [از کتاب‌ هایى‏] است که پیش از آن بوده و روشن‌ گر هر چیز است.

به گفتۀ علّامه طباطبایی 1 در تفسیر آیۀ مزبور، مراد از «مِن شی‏ء» کوتاهی‏ های گوناگونی است که نفی شده و معنای آن این است که چیزی نیست که رعایت حال آن واجب و قیام به حق آن و بیان آن لازم باشد، مگر این‌ که ما آن را در این کتاب رعایت کرده و در امر آن کوتاهی نکردیم، پس کتاب تام و کامل است (جوادی آملی، 1389 _ الف: 106). آری، از آن‌ جا که قرآن، کتاب هدایت است و برای رشد و کمال انسان‌ ها نازل شده، لذا مراد از «تفصیل کُلّ شَی‏ء» محتوای برنامه پیامبر است، یعنی هر آن‌ چه را که بشر برای تکامل خود لازم دارد در قرآن آمده است.

البته بیان هر چیزی در قرآن به این معناست که این کتاب آسمانی، اصول کلی نیازهای مادی و معنوی و نیز چارچوب اصلی برای تأمین آن‏ ها را با بهره ‏گیری از قوۀ تعقل ارائه کرده است (همو: 108). چنان‏که امام صادق(ع) فرمود:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَنْزَلَ فِی الْقُرْآنِ تِبْیَانَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ حَتَّى وَ اللَّهِ مَا تَرَکَ اللَّهُ شَیْئاً یَحْتَاجُ إِلَیْهِ الْعِبَادُ حَتَّى لَا یَسْتَطِیعَ عَبْدٌ یَقُولُ لَوْ کَانَ هَذَا أُنْزِلَ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا وَ قَدْ أَنْزَلَهُ اللَّهُ فِیه؛ (کلینی، 1362: ج1، 59)

همانا خداوند متعال در قرآن بیان هر چیزی را مطرح فرمود؛ حتی هیچ نیاز بنده‏اش را فروگذار نکرد؛ به حدّی که کسی نمی‏ تواند بگوید اگر این مطلب در قرآن نازل می‏ شد، بهتر بود.

پس همۀ نیازمندی انسان که مربوط به سعادت دنیا و آخرت است در دین اسلام آمده است. مثلاً آموزۀ نماز به عنوان یکی از اجزای دین، توجیه‌ گر ارتباط خلق با خالق است و آموزۀ روزه جزء دیگر دین است که رابطۀ انسان با انسان را تسهیل می‌ کند. همچنین از دیگر آموزه‌ های مهم اسلام، حج، جهاد، امامت، مهدویت و... است که یکی پس از دیگری از سوی خدا نازل شده‌اند تا نعمت را بر مردم تمام کرده و جامعیت دین اسلام را به منصۀ ظهور برسانند و آخرین جزئی که در واقع تمام کننده و تکمیل کنندۀ این نعمت بود نزول آموزه امامت است که این آموزه و در راستای آن، آموزۀ مهدویت از مهم‌ ترین و تأثیر گذار‌ترین آموزه‌ های اسلام به شمار می‌ روند.

از این‌ روست که بر اساس مفهوم آیه، موضوع امامت تمام‌کنندۀ نعمت خدا و تمام کنندۀ دین است. پس زمانی می‌ توان به واقعیت ادعای جامعیت و تمامیت دین پی برده و بدان توجه کرد که همۀ نیازمندی‌ های هدایتی، تربیتی و رستگاری انسان در آن دیده شده باشد؛ یعنی هر آن‌ چه مایۀ فلاح و رستگاری انسان در دنیا و آخرت است، در دین جامع برای آن فضا و جایگاهی در نظر گرفته شده باشد. بی‌ شک از جمله نیازهای اساسی و فطری بشر، برنامه و قانون برای آینده و فرجام تاریخ بشر و نیز پاسخ‌ گویی به پرسش‌ هایی است که در این‌ باره مطرح است.

مثلاً آیا اصلاً بشر آینده و فرجامی دارد یا خیر؟ آیا فرجام و آیندۀ بشر مثبت است یا منفی؟ سیر فرایند تاریخ بشریت چگونه سپری می‌ شود و چگونه بشر به میعادگاه امن و امان که همان جامعۀ ایده‌آل منجی است می‌ رسد؟ و نیز بشر برای رسیدن به آینده و فراسوی تاریخ به چه برنامه و راه کاری نیاز دارد؟ و رهبر و منجی بشریت در این فرایند خطیر چه کسی است و چه شاخصه‌ هایی باید داشته باشد؟ این قبیل پرسش‌ ها باید در دین جامع و تمام مورد توجه قرار گیرد و برای همه آن‌ ها پاسخ مناسب و در خور وجود داشته باشد.

منابع

ابن‌ فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420ق.
ابن‌ منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1416ق.
انصاری، مرتضی، فرائد الاصول، قم، مجمع الفکر الاسلامی، 1419ق.
بحرانی، سید هاشم، تفسیر برهان، تهران، بنیاد بعثت، 1416ق.
بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح بخاری، بیروت، المکتبة الثقافیة، بی‌ تا.
جوادی آملی، عبدالله، جامعه در قرآن، تحقیق: مصطفی خلیلی، قم، انتشارات اسراء، چاپ سوم، 1389ش.
_ ، رحیق مختوم، قم، انتشارات اسراء، 1388ش.
_ ، سیرۀ رسول اکرم (ص) ، قم، انتشارات اسراء، چاپ پنجم، 1389ش.
_ ، شمیم ولایت، تحقیق: سید محمود صادقی، قم، انتشارات اسراء، چاپ پنجم، 1388ش.
خراسانی، ملّا محمدکاظم، کفایة الاصول، قم، جامعۀ مدرسین، 1375ش.
خمینی، سید روح‌ الله، الرسائل، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1385ش.
_ ، کشف الاسرار، قم، انتشارات مصطفوی، بی‌ تا.
رازى، فخرالدین، شرح الاشارات و التنبیهات، قم، مکتبة آیة‌الله المرعشى، 1404ق.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات القرآن، دمشق _ بیروت، دارالعلم _ الدارالشامیة، 1412ق.
سبحانی، جعفر، «خاتمیت و مرجعت علم امامان معصوم:»، قبسات، ش37، تهران پاییز 1384ش.
_ ، مفاهیم القرآن، قم، مؤسسۀ امام صادق(ع)، 1369ش.
سجادى، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، 1373ش.
صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الامالی، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1400ق.
طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، انتشارات جامعه مدرسین، 1374ش.
عروسی حویزی، علی بن جمعة، نور الثقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1415ق.
غفارى، سید محمدخالد، فرهنگ اصطلاحات آثار شیخ اشراق، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگ، 1380ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ دوم، 1362ش.
مصباح یزدی، محمدتقی، آموزش فلسفه، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1364ش.
مطهری، مرتضی، اسلام و مقتضیات زمان، تهران، انتشارات صدرا، 1362ش.
_ ، فلسفه تاریخ، تهران، انتشارات صدرا، 1361ش
_ ، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، چاپ نهم، 1382ش.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الاختصاص، قم، کنگرۀ شیخ مفید، 1413ق.
نایینی، محمد حسین، اجود التقریرات، قم، منشورات مصطفوی، 1368ش.

منبع: فصنامه مشرق موعود – شماره 24
موافقین ۰ مخالفین ۰ ۹۵/۱۲/۱۳
Seyed Meisam Jasemi

نظرات  (۰)

هیچ نظری هنوز ثبت نشده است

ارسال نظر

ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی